Stowarzyszenie Kto Jest Kto realizuje projekt 'Ostrołęka w Kadrze – Śladami Adama Chętnika”, który ma na celu przybliżenie lokalnej historii, dziedzictwa kulturowego Kurpiowszczyzny i postaci wybitnego regionalisty – Adama Chętnika.

Zadanie publiczne współfinansowane ze środków samorządu miasta Ostrołęki.

W najnowszym programie Maria Samsel, dyrektor Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce o tym jak dorobek naukowy i pasja Adama Chętnika znalazły odzwierciedlenie w zbiorach Muzeum oraz jakie eksponaty przypominają dziś o jego pracy i zaangażowaniu w zachowanie dziedzictwa regionu?

Poznaj historią Ostrołęki i Kurpiowszczyznę z nowej perspektywy. Stowarzyszenie Kto Jest Kto zaprasza na cykl audycji radiowych Ostrołęka w kadrze śladami Adama Chętnika. Krótkie odcinki, niezwykłe opowieści, lokalna tożsamość, emisja w radio oko oraz online, także z transkrypcją dla osób z niepełnosprawnością słuchową. Wejdź w świat Adama Chętnika, etnografa i pasjonata kurpiowszczyzny. Słuchaj, dziel się i odkrywaj swoje miasto na nowo.

Projekt współfinansowany ze środków Samorządu Miasta Ostrołęki.

Redaktor: Kontynuujemy podróż po niezwykłym świecie Kurpiów, ich tradycji, rzemiośle i codziennym życiu, które od ponad wieku fascynuje badaczy i miłośników kultury ludowej. Jedną z najważniejszych postaci, dzięki której ta kultura została ocalona od zapomnienia, jest Adama Chętnik, etnograf, muzealnik, założyciele Skansenu w Nowogrodzie i nieustraszony dokumentalista kurpiowskiej Ziemi. Jak jego dorobek naukowy i pasja znalazły odzwierciedlenie w zbiorach Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce? Jakie eksponaty przypominają dziś o jego pracy i zaangażowaniu w zachowanie dziedzictwa regionu? O tym opowie Maria Samsel, dyrektor Muzeum, która od lat dba o to, by historia i kultura Kurpiów wciąż były żywe i inspirujące.

Maria Samsel: Od początku działalności Muzeum jednym z wiodących, ważnych działów merytorycznych jest dział etnograficzny, który zajmuje się gromadzeniem dziedzictwa materialnego Kurpiów Puszczy Zielonej i Białej, więc poniekąd zajmujemy się tym, czym zajmował się Adam Chętnik, też jako muzealnik, tym, czym się zajmował tworząc zarówno Skansen w Nowogrodzie, jak też później, podczas pracy w Muzeum w Łomży. Bezpośrednio w zbiorach mamy kilka obiektów, kilka pozycji inwentarzowych, tak bardzo ściśle związanych z Adamem Chętnikiem. Przede wszystkim kilka lat temu w jednym z antykwariatów krakowskich kupiliśmy maszynopis również z odręcznymi notatkami Adama Chętnika, uzupełnieniami, przepisami. Jego całej teorii regionalizmu kurpiowskiego, tak można to określić, który Adam Chętnik nazwał, użył takiego określenia swojactwo albo swojszczyzna, też takie określenie się pojawia. Te obiekty zasiliły nasze zbiory archiwalne. Mamy też w zbiorach legitymację z autografem Adama Chętnika, Legitymację Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Oddziału Kurpiowskiego. To jest legitymacja z 1922 roku, którą potwierdzał płacenie też składak za ten rok i podpisana jest przez prezesa wtedy PTK, Oddziału Kurpiowskiego, Adama Chętnika. Ta legitymacja również jest w naszych zbiorach. Mamy też monetę pamiątkową Talar Kurpiowski, który wyszedł w nakładzie 2000 sztuk, upamiętniał on również Rok Chętnikowski w 2015 roku. Więc w sumie tych obiektów, takich bezpośrednio związanych pamiątek z Chętnikiem, można powiedzieć, że mamy niewiele. (3:09) Nasze Muzeum powstało w 1975 roku, czyli już kilka lat po śmierci Adama Chętnika, jednak w jakimś stopniu czujemy się spadkobiercami jego idei, bo jak wiadomo, Adam Chętnika podejmował wysiłki przed II wojną zmierzając do tego, aby powstało w Ostrołęce Muzeum Puszczańskie.
Właściwie już był umówiony z ówczesnymi władzami Ostrołęki na to, aby przewieźć eksponaty z Nowogrodu do Ostrołęki, jednak wybuch wojny przerwał te wysiłki. Muzeum jednak nie powstało.
Za to w 1975 roku społeczeństwo Ostrołęki było już na tyle przygotowane, i władze przede wszystkim też ówczesne nowego województwo ostrołęckiego, były przygotowane do tego i zdeterminowane, aby Muzeum w Ostrołęce, które będzie gromadzić, będzie zajmować się dziedzictwem materialnym, by takie Muzeum powstało. Można powiedzieć, że w jakimś stopniu jesteśmy spadkobiercami tej idei zapoczątkowanej przez Adama Chętnika. My postrzegamy go oczywiście przez pryzmat tej działalności muzealnej, jako muzealnika i do tej części jego działalności naukowej odnosimy się, ale trzeba podkreślić, że była to wszechstronna postać działająca na bardzo wielu polach. Przecież z wykształcenia miał przygotowanie pedagogiczne, miał być nauczycielem, ale jak sam pisał, nigdy nie zostało mu dane zostać belfrem, za to, na szczęście dla Kurpiów zostały etnografem i tutaj ogromne są jego zasługi. Odbyło się kilka konferencji naukowych też w 1985 roku w Łomży. Pokłosiem tych konferencji były publikacje, które poświęcone były różnym aspektom działalności Adama Chętnika.

W tej działalności politycznej, bo nie zapominajmy, że był posłem w jednej kadencji na Sejm, tutaj z Kurpiów. Uważał się za posła reprezentującego interesu kurpiów, czemu dawał wielokrotnie wyraz na łamach Gościa Puszczańskiego – gazety, którą wydawał w Nowogrodzie, założył Związek Puszczański, więc był też typowym, takim działaczem społecznym, regionalistą, ale też był przede wszystkim naukowcem etnografem. Pozostawił po sobie ogromną różnorodność prac, bo mówimy o pracach popularyzatorskich, Puszcza Kurpiowska, Kurpie, którą wydała biblioteczka Orbisu, po fundamentalne pracy, jeśli chodzi o kulturę Kurpiów, Chata Kurpiowska wydana w 1915 roku, za którą otrzymał nagrodę z kasy im. Mianowskiego, praca, która była wzorowana na pracy Karłowicza Chata Polska. Tutaj, jeśli chodzi o taką metodologię przedstawienia tej problematyki, to właściwie nawiązywał do ewolucjonizmu etnografii polskiej, choćby przez to wzorowanie się na pracy Karłowicza, natomiast jego późniejsze pracę, choćby ta o orylstwie, czy praca habilitacyjna Pożywienie Kurpiów, jadł o i napoje, głodowe, obrzędowe – ta praca ma dosyć długi tytuł. Czy o bursztyniarstwie, artykuły, które ukazywały się w Ziemi, w różnych numerach czasopisma Ziemia dotyczące muzeów, sposobów zbierania materiału muzealnego, to są prace fundamentalne dzisiaj dla nas, dla badaczy, którzy zajmują się dziedzictwem Kurpiów, kulturą tradycyjną, bowiem Chętnik w okresie międzywojennym uchwycił, tę kulturę, przedstawił jej obraz w publikacjach przed tymi największymi zmianami, które zaszły już po II wojnie, więc można przyjąć takie założenie, że on utrwalił, opisał, udokumentował tę kulturę Kurpiów, w jej największym rozkwicie, ale jeszcze w nieskarżonej formie przed ogromnymi zmianami społecznymi, które pojawiły się i które miały miejsce już po II wojnie, związane z uprzemysłowieniem, z elektryfikacją tej części Polski. Więc też tutaj to wpłynęło na duże zmiany społeczne, w sposobie choćby urządzania wnętrz izby. Największe zmiany też nastąpiły chyba w budownictwie, w tym krajobrazie takim widocznym, kulturowym, bowiem w latach siedemdziesiątych, osiemdziesiątych masowo zaczęły znikać z krajobrazów kurpiowskie drewniane chałupy, które kryte były dawniej strzecha, później eternitem, tutaj te zmiany w największym stopniu dotknęły ten krajobraz i architekturę wiejską i właściwie to co zawarł Chętnik w swojej pracy Chata Kurpiowska, jest tym bardziej dzisiaj cenne, bo dokumentował wszystkie detale architektoniczne. Chętnik też robił wiele zdjęć. W Chacie Kurpiowskiej jest wiele rysunków, różnych detali, szczegółów i to jest też bardzo cenne, bo możemy się dzisiaj do tej pracy odwoływać, dokumentując choćby ostatnio obiekty tego typu w terenie. Chętnik też wiele poświęcił w swojej pracy tematowi bursztyniarstwa na Kurpiach, zajmował się tym tematem, zresztą był później pracownikiem, już po II Wojnie, był pracownikiem Muzeum Ziemi w Warszawie, gdzie pracował w dziale bursztynu i tutaj też jego artykuły, prace dotyczące bursztyniarstwa na Kurpiach są dla nas też dzisiaj niezwykle cennym źródłem.

Pracując jeszcze w Muzeum w Łomży wykonał kopie takich podstawowych narzędzi bursztyniarza, które dzisiaj są już same z siebie obiektami muzealnymi. One były wykonane w latach 40 po II wojnie, kiedyś eksponowaliśmy je na jednej z wystaw w naszym Muzeum, na wystawie poświęconej bursztyniarzom kurpiowskim. Więc trzeba powiedzieć, że praca ogromna, którą wykonał Adam Chętnik działając na różnych polach i muzealnym, naukowym, społecznym, politycznym stanowi dzisiaj dla nas i wzór, ale też i niewyczerpane źródło do dalszych badań, bo choćby do tego aby porównać jakie zmiany zachodzą, zmiany społeczne, zmiany w kulturze materialnej na wsi kurpiowskiej, to odwołujemy się najczęściej właśnie do prac Adama Chętnik.

Adam Chętnik, można powiedzieć, był w jakimś sensie postacią renesansu, bo zajmował się wieloma tematami. Też należy przypomnieć, że był członkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Zresztą tak jak wielu wtedy regionalistów zaczynał swoją działalność, wiązał z polskim Towarzystwem Krajoznawczym, on powołał oddział kurpiowski, wiele lat w nim działał. Pod egidą zresztą PTK utworzył Skansen w Nowogrodzie. Później w tym Skansenie w Nowogrodzie utworzył Stację Badań Dorzecza Środkowej Narwi, która działała w Strukturach Towarzystwa Naukowego Płockiego.

W archiwum Towarzystwa zachowała się obszerna korespondencja między Aleksandrem Macieszą a właśnie Adamem Chętnikiem, związana z bieżącą działalnością tej stacji naukowej, próbował też Adam Chętnik wskrzesić ją czy reaktywować już po zakończeniu II wojny. Dzisiaj związek kurpiów odwołuje się do tradycji Związku Puszczańskiego. Adam Chętnik prowadził biblioteczkę kurpiowską, działał też na rzecz aktywizacji Kurpiów czy przywrócenia działalności też na wielu obszarach jeśli chodzi o tradycyjne zajęcia, takiej działalności, której skutkiem miałoby być podniesienie poziomu życia i zwiększenie dochodów ludności kurpiowskiej ,dosyć ubogiej, na co też zresztą zwracał uwagę na łamach Gościa Puszczańskiego. Udzielał się, jeśli chodzi o tworzenie różnego rodzaju spółdzielni, spółek, działał na rzecz reaktywacji i właściwie w bardziej takim wymiarze ekonomicznym, przenoszącym większy dochód, czy pszczelnictwa, czy pszczelarstwa na Kurpiach, jak określał wielokrotnie. Na łamach Gościa Puszczańskiego ukazywały się ogłoszenia, różnego rodzaju apele dotyczące budowy uli, czy takiej bardziej wydajnej, bardziej ekonomicznej, przenoszącej większe zyski tutaj dla Kurpiów działalności w tym obszarze. Zwracał wielokrotnie też uwagę na niskim poziom oświaty, jak gdyby w tym niskim poziomie oświaty w braku domów ludowych na wsiach, którym niechętni Kurpie byli, upatrywał właśnie tą słabą pozycję ekonomiczną tutejszej ludności. Nie zapominajmy też aktywnej działalności Adama Chętnika w akcji plebiscytowej w latach po zakończeniu pierwszej wojny. Działam na rzecz powrotu Mazurów do Polski. Jak wiadomo, ta akcja nie przyniosła pożądanego skutku, dlatego też, kiedy wybuchła II wojna, Adama Chętnik musiał się ukrywać, ponieważ groziłem mu represję ze strony Niemców właśnie za tę działalność plebiscytową. Zresztą wydawał jako dodatek do Gościa Puszczańskiego, wydawał gazetę adresowaną właśnie do mieszkańców, do Mazurów, nakłaniającą do tego, aby w plebiscycie opowiadali się za przyłączeniem tych ziemi do Polski, więc też działalność, właściwie można zaliczyć ją do działalności politycznej, ale patriotycznej przede wszystkim. I to, co przebija się wielu pracach Adama Chętnika, co też jest widoczne na łamach Gościa Puszczańskiego i też, jak gdyby to zostało ujęte, spięte w pewną syntezę i w pewne podsumowanie, w teorii regionalizmu kurpiowskiego Swojactwo, to jest głęboki patriotyzm Adama Chętnika. On to wielokrotnie podkreślał, że jest patriotą, jest Polakiem i jak gdyby do tych idei odwoływał się, pisząc już, właściwie przygotowując, myślę, że było to przygotowane do druku praca dotycząca swojactwa, która znajduje się w naszych zbiorach, jest to takie podsumowanie synteza, jego podejścia czy rozumienia regionalizmu. Ten regionalizm Adama Chętnika właśnie ma zabarwienie bardzo mocno patriotyczne, nastawiony na swojszczyznę czy swojskość. Zresztą Chętnik nie był zwolennikiem, na początku, używania określenia regionalizm, traktował to jako słowo obce, rzeczywiście pochodzące z języka francuskiego i optował za tym, aby w odniesieniu do takiej działalności na rzecz społeczności lokalnej, swojego regionu używać określeni swojactwo czy swojszczyzna, zresztą one się pojawiały np. w opisie fotografii, które ukazywały się przed II wojną, choćby w Światowidzie. Dopiero później, już chyba po II wojnie, w drugiej połowie lat 40,
na początku lat 50, Chętnik chyba jednak przekonał się do używania tego określenia regionalizm i też ono się pojawia, to określenie w jego maszynopisach i rękopisach. Chcę jeszcze raz podkreślić, dziedzictwem Adama Chętnika zajmuje się teraz Fundacja Adama Chętnika, w której aktywnie działa wnuk Adama Chętnika, Jacek Chętnik i ta fundacja trzyma pieczę nad spuścizną Adama Chętnika i też działają na rzecz tego, aby nie zapomniano o dorobku wielkiego regionalisty kurpiowskiego jakim był Chętnik.